Գիշերածին (անգլ.՝ Four-o’clocks, Umbrellaworts, ռուս.՝ Мирабилис, լատ.՝ Mirabilis) գիշերածինազգիների ընտանիքի բազմամյա, պալարավոր խոտաբույս։ Ցողունները ունեն մոտ մեկ մետր բարձրություն։ եևրևները ձվաձև են, ամբողջաեզր, սրածայր։ Ծաղիկները ձագարաձև են, բուրավետ, սպիտակ, դեղին և կարմիր, կուլտուրական սորտերինը՝ երբեմն զոլավոր՝ հավաքված ողկուզաձև ծաղկաբույլերում։ Ծաղիկները երեկոյան բացվում, իսկ առավոտյան փակվում են, ամպամած օրերին բացված են մնում նաև ցերեկը։ Բազմանում է հիմնականում սերմերով։ Վայրի վիճակում հանդիպում է Ամերիկայի արևադարձային շրջաններում։ Տարածված դեկորատիվ բույս է։
Category Archives: Բույսեր
Սեզ
Սեզը (անգլ.՝ Elytrigia, ռուս.՝ Пырей, լատ.՝ Elytrígia) դաշտավլուկազգիների ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ է։ Հայտնի է մոտ 150 տեսակ, միավորված 2 ենթացեղում՝ իսկական սեզ և ժիտնյակ։ Աճում է տափաստաններում, չոր մարգագետիններում, ավազուտներում, քարքարոտ լանջերին։
Հղումներ
Ինչպես լոլիկի լավ բերք ստանալ
Կուսախաղող եռասրածայր
Կուսախաղող եռասրածայրը (անգլ.՝ Boston Ivy, Grape ivy, Japanese ivy, ռուս.՝ Девичий виноград триостренный, լատ.՝ Parthenocissus Planch tricuspidata), խաղոզազգիների ընտանիքի, կիսախաղող ցեղի բույս։
Հղումներ
Տոսախ մշտադալար
Տոսախ մշտադալարը (անգլ.՝ Common box, European box, Boxwood, ռուս.՝ Самшит вечнозелёный, լատ.՝ Búxus sempervírens), տոսախազգիների ընտանիքի, տոսախ ցեղի բույս է։ Հայերենում տոսախին նաև անվանում են շիմշիր կամ շիմշատ:
Հղումներ
Պիստակենի
Պիստակենի, խնկենի, խնկածառ, (անգլ.՝ Pistache, ռուս.՝ Фисташковое дерево, լատ.՝ Pistácia) աղտորազգիների ընտանիքի տերևաթափ, հազվադեպ՝ մշտադալար ծառերի կամ թփերի ցեղ։
Տեսակներ
Հայտնի է մոտ 20 (այլ տվյալներով՝ 10), Հայաստանում՝ 1 տեսակ՝ խնկենի բթատերև (P. atlantica)։ Հանդիպում է Լոռու, Տավուշի, Արարատի, Վայոց ձորի, Սյունիքի մարզերի ստորին, երբեմն՝ միջին լեռնային գոտիներում (1200-1500 մ բարձրություններում)։ Աճում է չոր լեռնալանջերի հարավային քարքարոտ մասերում, գետերի կիրճերում, գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։
Կենսաբանական նկարագիր
Բուսաբանական նկարազարդում ըստ «Köhler’s Medizinal-Pflanzen» գրքի, 1887 Խնկենու բնի բարձրությունը 8-12 մ է։ Տերևները կաշեկերպ են, եռմասնյա կամ փետրաձև։ Ծաղիկները միասեռ են, երկտուն, տերևանութային հուրաններում։ Ծաղկում է մայիսին։ Պտուղը միասերմ կորիզապտուղ է։
Նշանակություն և կիրառում
Սերմերը պարունակում են մինչև 60% ճարպ (որից ստանում են խնկենու յուղ, անասնակեր, քուսպ), ազոտային նյութեր (26%), տերևները՝ 8-20% տանին (օգտագործվում է որպես աղաղանյութ), բնափայտը՝ բուրավետ խեժ (կիրառվում է լաքերի ու ներկերի արտադրության և դեղագործության մեջ, նաև խունկ պատրաստելու համար (այստեղից՝ խնկենի անվանումը)։ Խնկենի ապրում է 400-500 տարի, 2-3 տարին մեկ առատ պտղաբերում է (բերքատվությունը 1 ծառից՝ 5-10 կգ)։ Բնափայտն ամուր է, օգտագործվում է զանազան ատաղձագործ, իրեր ու գործիքներ պատրաստելու համար և որպես վառելափայտ։ Խնկենին լավ պատվաստակալ է մշակովի սորտեր ստանալու համար։ Խնկենին Հայաստանի կիսաանապատային գոտու նոսր անտառների չորա- և ցրտադիմացկուն ծառատեսակներից է, որի շնորհիվ այն կարելի է օգտագործել հանրապետության ցածրադիր գոտու չոր, քարքարոտ և անջրդի լանջերն անտառապատելու և կանաչապատելու համար։
Բույսի նկարագրություն
Լուսասեր, ջերմասեր, երաշտադիմացկուն բույս է, կարող է դիմանալ մինչև 200 °C սառնամանիքներին, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ։ Շատ դանդաղ է աճում, սակայն կյանքի տևողությունը մինչև 1000 տարի է։ Կարող է կազմել անտառակներ, որոնք ապաստան են ծառայում որոշ բնաշխարհիկ էնդեմ տեսակների համար։ Առատ մացառներ է տալիս, ունի հողապաշտպան նշանակություն` լանջերի ամրացման համար։ Պիստակենի բթատերևը 8-12 մ բարձրությամբ մշտադալար կամ տերևաթափ ծառ է, երբեմն` մի քանի ոլորված գալարաձև բներով և ճյուղերով։ Ծաղկում է վաղ գարնանը` անչափ գեղեցիկ մուգ վարդագույնով զարդարելով գրեթե գնդաձև սաղարթը։ Խնկենին երկտուն բույս է, տերևներն ավելի ուշ են բացվում, դրանք կազմված են 3,5 կամ 7 բաց կանաչ տերևիկներից, որոնց երկարությունը` 5-20, իսկ լայնությունը` 5-12 սմ է։ Հասունացման շրջանում պտղի գույնը կարող է լինել դեղին, վարդագույն, մուգ կարմիր կամ մանուշակագույն։ Պտղի ներսում գտնվում է կանաչ սերմը, որը պատված է բաց կրեմագույն երկփեղկ փայտանման պատիճով։ Պտուղն ուտելի է։
Քիմիական բաղադրությունը
Պիստակի սերմը հարուստ է ճարպերով` մոտ 14 տոկոս չհագեցած, 18 տոկոս օլեինի և 5 տոկոս լինոլի գլիցերիդներ, 1 տոկոս օմեգա-3 և 2 տոկոս օմեգա-6, յուղեր, և այլն, ընդամենը` 45-60 տոկոս։
Օլեինաթթուն, ֆոսֆորը` մոտ 490 մգ հարյուր գրամ հումքի մեջ, ցինկը` 2,2 մգ, և սպիտակուցները` մոտ 20 տոկոս, կարևոր են շագանակագեղձի հիվանդությունների զարգացումը կանխարգելելու համար։ Հարյուր գրամ հումքի մեջ B1 (0,7-0,9 մգ) և B6 (1,7 մգ) վիտամինների քանակները լրացնում են կերակրող մայրերի համար անհրաժեշտ օրական չափաբաժնի գրեթե կեսը։ Պարունակում է մեծ քանակությամբ կալիում (մոտ 1 գ), նաև մագնիում (120 մգ) և կալցիում (100 մգ)։ Շատ քիչ է նատրիումը (1 մգ), ինչի շնորհիվ ուժեղանում է կալիումի հիպոտենզիվ հատկությունը։
Բժշկության մեջ
Ժամանակակից բժշկությունը մեծ դեր է հատկացնում սննդամթերքի հակաօքսիդանտ հատկություններին։ Բացի ցինկից, A(21 մկգ), C (5,6 մգ), E (2,3 մգ) վիտամիններից, սերմը պարունակում է նաև քոէնզիմ Q-10 (2,1 մգ)։ Այս նյութն ուժեղ հակաօքսիդանտ է։ Պարունակում է նաև մոտ 8 տոկոս շաքարներ, 10 տոկոս բալաստային նյութեր, 2 տոկոս օսլա, 200 մկգ բետա-կարոտին, 160 մկգ B2 և 51 մկգ B9 վիտամիններ, 3,2 մգ երկաթ։ Պիստակի սերմն ունի հակադեպրեսանտ և հակասթրեսային հատկություններ, հակազդում է քրոնիկ հոգնածության առաջացմանը և զարգացմանը։ Տերևները պարունակում են մոտ 7 մգ ասկորբինաթթու։
Արդյունաբերական նշանակություն
Տզերի կենսագործունեության հետևանքով տերևի վրա առաջանում են գալլեր, որոնց մեջ կենտրոնացած է տերևում պարունակվող դաբաղանյութերի 50 տոկոսը։ Գալլերից ստանում են տանին, որն օգտագործում են տեքստիլ արդյունաբերության և կաշվեգործության մեջ։
Յուղն օգտագործվում է օճառի արտադրությունում, խեժից ստանում են գեղարվեստում օգտագործվող լաքեր։ Բույսի բաց մոխրագույն բնից և տարեց ճյուղերից հնագույն ժամանակներից ստացել են բուրումնավետ, դառնահամ խեժը։ Այն ծառայել է որպես խունկ եկեղեցական ծիսական արարողությունների ժամանակ։ Ունի մանրէասպան, վերքամոքիչ հատկություններ։ Խեժը պարունակում է եթերային յուղեր, բարձր է կալցիումի պարունակությունը, օգտակար է օստեոպորոզի դեպքում։ Իտալիայում և այլ երկրներում կիրառում են ստամոքսի քաղցկեղի բուժման ընթացքում։ Նորագույն հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ չեզոքացնում է Helicobacter pilory մանրէի ազդեցությունը, ինչը թույլ է տալիս բուժել ստամոքսի և 12-մատնյա աղիի խոցերը։ Բուսախեժն օգտագործվում է այրվածքի և մաշկային հիվանդությունների բուժման համար նախատեսված քսուքներում։ Օգտակար է նաև լյարդին, կարգավորում է խոլեստերինի բաղադրությունը և մակարդակը։ Նյութի աղբյուրը` Econews.am
Հղումներ
Խավարածիլ
Խավարածիլ (անգլ.՝ Rhubarb, ռուս.՝ Ревень, լատ.՝ Rhéum): Հնդկացորենազգիների ընտանիքին պատկանող բույսերի ցեղ է։ Խոշոր բազմամյա խոտաբույսեր են՝ հզոր արմատներով։
Կենսբանական նկարագիր
Ծաղկակիր ցողունի բարձրությունը 1, 5 – 2, 0 մ է, մերձարմատային տերևները խոշոր են՝ հաստ, մսալի, հյութալի տերևակոթուններով։ Ծաղկաբույլը հուրան է կամ հասկիկ, ծաղիկները՝ երկսեռ, երբեմն միայն արական, պտուղը՝ թևավոր սերմիկ։ Հայրենիքը Հարավ-Արևելյան Ասիան է, Հյուսիսային Մոնղոլիան, Հյուսիսային Չինաստանը, Ալթայը, Սիբիրը։ Հայտնի է մոտ 30 տեսակ (այլ աղբյուրներով՝ 49)։
Տեսակներ
Խավարածիլի որոշ տեսակներ մշակվում են որպես բանջարային, դաբաղային, դեղորայքային բույսեր։ Սննդի մեջ օգտագործվում են տերևակոթունները, որոնք սննդարար են, պարունակում են մինչև 2, 5% շաքարներ, 3, 5% օրգանական թթուներ, կալիումի, կալցիումի, ֆոսֆորի, մագնեզիումի աղեր և վիտամիններ։ Խավարծիլից պատրաստում են կոմպոտ, կիսել, մուրաբա, ջեմ, գինի։ Խավարածիլը ժողովրդական բժշկության մեջ օգտագործվում է աղիքների, լյարդի հիվանդությունների բուժման համար, ինչպես նաև որպես հակացինգային միջոց (արմատները)։
Մշակության մեջ առավել տարածված են 4 տեսակի խավարածիլեր՝
- սովորական (լատ.՝ Rheum undulatum),
- կոմպակտ (լատ.՝ Rheum compactum),
- պատվաստային (Rheum rhaponticum),
- ցածրաճ (լատ.՝ Rheum nanum)։
Ցրտադիմացկուն, խոնավասեր բույս է, լուսասեր չէ։ Բազմացվում է սերմերով, ինչպես նաև վեգետատիվ ճանապարհով՝ մայր թփի բաժանմամբ։ Բերքատվությունը՝ 300-400 ց/հա։ Հայաստանում կարելի է մշակել գյուղատնտեսական բոլոր գոտիներում։
Հղումներ
Ծնեբեկ ստևախիտ
Ծնեբեկ ստևախիտը (անգլ.՝ Common Asparagus Fern, Lace Fern, Climbing Asparagus, or Ferny Asparagus, ռուս.՝ Аспаргус перистый, լատ.՝ Asparagus setaceus) շուշանազգիների ընտանիքին պատկանող հարավաֆրիկյան բույս է, որն աճեցվում է որպես սենյակային բույս:
Խնամքը
Ստևախիտ ծնեբեկը իրեն լավ է զգում կիսաստվերում: Աճեցնելու համար հրմար են արևելյան և արևմտյան պատուհանագոգերը: Առանձնապես լավ տեսք ունի բույսը կախովի ծաղկամանի մեջ աճեցնելիս:
Լուսավորությունը
Նախընտրում է ոչ պայծառ, ցրված լուսավորություն: Ամռանը լավագույն տեղը սենյակում արևմտյան և արևելյան պատուահանագոգերն են:
Ձմռանը լույսի աղբյուրին ավելի են մոտեցնում:
Օդի ջերմաստիճանը
Օդի ամենահարմարավետ ջերմաստիճանային տիրույթը +20 – +25 С է: Ամռանը օգտակար է բույսը հանել մաքուր օդի, արևի ուղիղ ճառագայթներից պաշտպանված մի տեղ:
Ձմռանը լավ կլինի ապահովել +12 – +15 С ջերմաստիճան: Ավելի տաք միջավայրում ճյուղերի փշերը կարող են թափվել:
Օդի խոնավությունը
Ստևախիտ ծնեբեկը սիրում է խոնավ միջավայր: Անհրաժեշտ է պարբերաբար ջրով ցողել բույսը: Ձմռանը, երբ սենյակը ջեռուցվում է, ինչպես նաև շոգ ամռանը խորհուրդ է տրվում ծաղկամանը դնել ջրով ու խիճով կամ կերամզիտով լի, լայն ու սաղր տակդիրի մեջ:
Հնարավորության դեպքում, բույսը երբեմն կարելիէ ցնցուղով էլ լողացնել:
Ջրելը
Ստևախիտ ծնեբեկը աճի շրջանում սիրում է առատ որոգումը, բայց պետք չէ թույլ տալ հողի ճահճացում, իսկ ջրել պետք է միայն հողի չորանալուց հետո:
Ձմռանը քիչ ջրել, մանավանդ, երբ բույսը պահվում է խոնավ և զով սենյակում:
Սնուցումը
Վեգետացիոն շրջանում խորհուրդ է տրվում 2 շաբաթը մեկ սնուցել բույսը ունիվերսալ պարարտանյութով: Ձմռանը կարելի է սնուցել ամիսը մեկ անագամ՝ կրկնակի նվազեցված չափաբաժիններով:
Տեղափոխումը
Նոր, արագ արմատներ ձևավորող բույսերը ավելի տարողունակ ծաղկամանի մեջ տեղափոխում են տարին մեկ անագամ, վաղ գարնանը:
Հասուն բույսերի տեղափոխման անհրաժեշտություն կարող է ծագել 2-3 տարին մեկ անգամ:
Հողախառնուրդը պետք է կազմված լինի այգու հողից և ավազաից:
Էտն ու ձևավորումը
Ստևախիտ ծնեբեկի նոր ընձյուղները ավելի լավ է չկտրել, քանի որ դարանից հետո աճը դադարում է: Ավելի օգտակար է կտրել չորացած ճյուղերը, ինչը կխթանի նոր ընձյուղների գայացումը:
Սենյակային պայմաններում ստևախիտ ծնեբեկը հազվադեպ, բայց ծաղկում է մանր, սպիտակ ծաղիկներով:
Բազմացումը
Ամենադյուրին և տարածված բազմացման ձևը հասուն բույսը երկու և ավելի մասերի բաժանելն է: Սովորաբար դա անում են գարնանը՝ վեգետացիոն շրջանի մեկնարկին, ինչը նպաստում է բաժանված մասերի կպչելուն:
Կիրառվում է նաև սերմերով կամ ընձյուղային կտրոններով բազմացումը:
Տորֆից և ավազից պատրաստված հողախառնուրդի մեջ ցանված սերմերը ծլում են մոտ մեկ ամսից: Երբ ծիլերը հասնեն 10 սմ բարձրության, դրանք տեղափոխում են առանձին, փոքր ծաղկամանների մեջ:
Կտրոններով բազմացումն անում են մարտին կամ ապրիլին: Կտրոններն արմատակալում են 1-1,5 ամսում, ինչից հետո դրանք նույնպես տեղափոխում են առանձին, մոտ 10 սմ պարագծով ծաղկամանների մեջ:
Հիվանդություններ և վնասատուներ
Ստևախիտ ծնեբեկը կարող է վնասվել ուտիճներից (тля) և սարդոստայնային տիզերից (паутинным клещ): Անհրաժեշտ է պարբերաբար, ուշադիր զննել բույսը և սկսել պայքարը վաղ շրջանում, երբ հնարավոր է վերացնել վնասատուներին առանց քիմիական միջոցների կիրառման:
Ստևախիտ ծնեբեկը կարող է դեղնել և չորանալ անբավարար ջրելու կամ կիզիչ արևի տակ լինելու պատճառով:
Եթե բույսը ամբողջովին դեղնել է և սկսում է չորանալ, խորհուրդ է տրվում այն ամբողջովին կտրել և շարունակել լավ ջրել մինչև նոր ընձյուղների առաջանալը:
Ձմռանը
Օդի 25 և ավելի բարձր ջերմաստիճանի դեպքում բույսի ճյուղերը կարող են փշաթափ լինել ու չորանալ:
Ձմեռելու համար ամենահարմարավետն է +12 – +15 ջերմաստիճանային տիրույթը:
Ձմռանը քիչ են ջրում, բայց, փետրվարից սկսած, աստիճանաբար ավելացնում են, քանի որ այդ ժամանակ սկսում են աճել նոր ընձյուղները:
Ցանկալի է ստևախիտ ծնեբեկը հեռու պահել ջեռուցման սարքերից և հետևել օդի խոնավությանը:
Ուշադրություն. Ստևախիտ ծնեբեկի պտուղները թունավոր են:
Այլ փաստեր
Անվիճելի է, որ ստևախիտ ծնեբեկն ունի ֆիտոնիցիդ հատկություն: Այն մաքրում է օդը թունավոր տարրերից և հիվանդություններ հարուցող միկրոօրգանիզմներից:
Բույսի առողջ ու փարթամ տեսքը և արագ աճելու ունակությունը աճեցնողներին պարգևում են լավ տրամադրություն և դրական էմոցիաներ:
Տես նաև ԾՆԵԲԵԿ “ԱՂՎԵՍԻ ՊՈՉ” հոդվածը ==>
Հղումներ
Նարինջ
Նրնջի աճեցումը սերմից
Վնասատուները
Ցիտրուսայինների հիմնական վնասատուներն են՝
- Վահանակիրը և կեղծ վահանակիրը (Diaspididae, Истинная и ложная щитовки);
- Սարդոստայնային տիզը (Spider mite, Паутинный клещ, Tetranychidae);
- Սպիտակաթևիկ (Белокрылка);
- Ուտիճը (Aphid, Тля)։
Ֆիկուս բենջամինա
Ֆիկուս բենջամինան (անգլ․՝ Weeping fig, ռուս․՝ Фикус бенджамина, լատ․՝ Ficus Benjamina): Բարակ, խոնարվող ընձյուղներով և ձվաձև, սրածայր տերևներով մշտադալար ծառ է: Կան թե՛ կանաչ տերևներով, թե՛ խայտաբղետ տեսակներ:
Բնական պայմաններում հասնում է մինչև 25 մետր բարձրության, տարածված է Հնդկաստանում, Չինաստանում, Հարավարևելյան Ասիայում և Ավստրալիայի հյուսիսում:
Ֆիկուս բենջամինան ամենատարածված սենյակային բույսերից է: Լայնորեն օգտագործվում է ֆիտոդիզայնում և կանաչապատման համար:
Խնամքը
- Օդի ամենահարմարավետ ջերմաստիճաններն են՝ 25—30 °C ամռանը և 16—20 °C ձնռանը;
- Չի սիրում օդի ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխություններ և միջանցահովեր;
- Չի սիրում հաճախակի ջրվել, սիրում է հաճախ ցողվել ջրով;
- Չի սիրում արևի ուղիղ ճառագայթների ներքո լինել;
- Կանաչատերև տեսակները կարող են աճել կիսաստվերում, իսկ խայտաբղետները պետք է պայծառ, ցրված լուսավորությամբ տեղում աճեցնել:
Բազմացումը սերմերով
Ֆիկուս բենջամինին սերմերով բազմացնելը շատ բարդ գործ է և հազվադեպ է կիրառվում: Սերմերը նախապես պետք է մշակել աճի խթանիչով (1 օր թրջել «Гетероауксин»-ի, «Эпин»-ի կամ «Гумат»-ի լուծույթում) և ֆունգիցիդով և ցանել խոնավ, թեթև, փխրուն հողախառնուրդի մակերեսին: Ոմանք խորհուրդ են տալիս սերմերը ծածկել ավազի 0,5 սմ շերտով: Բարձր խոնավություն ապահովելու համար պետք է ստեղծվեն ջերմոցային պայմաններ՝ ցանքը ծածկվի ապակով, ցելոֆանով կամ պլաստիկ շշով: Մինի ջերմոցը պատք է պարբերաբար, օրը 10-15 րոպեով օդափոխել: Սերմերի ծլելու համար պետք է նաև ապահովել կայուն, 25-30 աստիճան ջերմություն: Հողախառնուրդը պետք է միշտ խոնավ լինի: Ծլելուց հետո, ծիլերի համար պետք է լավ լուսավորություն ապահովվի:
Խորհուրդ է տրվում անհրաժեշտ քանակությունից էականորեն ավելի սերմեր ցանել, հաշվի առնելով դրանց ցածր ծլողունակությունն ու հետագայում ծիլերից լավագույնները ընտրելու հնարավորություն ունենալը:
Առաջին տերևների գոյացումից հետո, լավագույն ծիլերը պետք է տեղափողել դրենաժ ունեցող առանձին ծաղկաբաժակների մեջ:
Բազմացումը տնկաշիվերով
Ֆիկուս բենջամինին, ինչպես ֆիկուսների շատ ուրիշ տեսակներ, հեշտորեն բազմացվում է տնկաշիվերով: Մինչև 15 սմ երկարությամբ տնկաշիվերը կտրում են սուր դանակով: Մկրատով չի կարելի, այդպես կտրելուց շիվի հյուսվածքը ը ճզմվում են, ինչի հետևանքով էականորեն դանդաղում է արմատագոյացումը: Տնկաշիվի վրա թողնում են 2-4 տերևներ, մեծ տերևները հեռացնում են՝ խոնավության կորուստը նվազեցնելու միտումով: Կաթնահեղուկը, որը դուրսէ մղվում տնկաշիվի կտրվածքներից պետք է անպայման լվանալ հոսող ջրի տակ, այլապես, չորանալով այն նույնպես կարգելակի արմատագոյացումը:
Կաթնահեղուկի հոսքը դադարելուց հետո, տնկաշիվը թողնում են 1-2 ժամ մաքուր օդին չորանա:
Տնկաշիվերը կարելի է արմատակալման դնել ջրի մեջ կամ հատուկ պատրաստված սուբստրատի՝ խոնավ ավազի, տորֆի և ագրոպեռլիտի խառնուրդի մեջ: