Հումուսը (լատ.՝ humus, հող), հողի օրգանական, սովորաբար մուգ գունավորված մասն է, որը ձևավորվում է բուսական և կենդանական մնացորդների քայքայումից։ Հումուսի բաղադրության մեջ են մտնում հումինաթթուները (առավել կարևոր են հողի բերրիության համար) և ֆուլվոթթուները։ Հումուսը պարունակում է բույսերի սննդառության հիմնական տարրերը, որոնք մանրէների ներգործությունից դառնում են մատչելի բույսերի համար։ Հումուսի քանակով և որակական կազմով են պայմանավորված հողի գույնը, կառուցվածքը, ջրա-ֆիզիկական առանձնահատկությունները, կլանունակությունը և այլն։ Հումուսը հողի գենետիկական տիպերի ամենակարևոր ցուցանիշներից է. օրինակ, Հայաստանում կիսաանապատային հողերը պարունակում են 1-2% հումուս, շագանակագույն հողերը՝ 2-4% , սևահողերը՝ 4, 5-12%, լեռնամարգագետնային հողերը՝ 8-32%։
Հողի հումուսի պահպանումն ու ավելացումը հողագործի ամենակարևոր խնդիրներից է:
Հումուսի ավելացման համար անհրաժեշտ միջոցառումներն են.

• հողի հետևողական սնուցումը օրգանական պարարտանյութերով;
• ցանքաշրջանառության կիրառումը;
• հողի ճիշտ մշակումն ու ջրարբիացումը;
• թթվային հողերի մշակումը կրով;
• էրոզիայից հողի պաշտպանությունը: