Գետնաելակը (անգլ.՝ Strawberries, ռուս.՝ Земляника, լատ.՝ Fragaria), գետնամորի, ելակ, իծամորի, ոչխարի մորի, վարդազգիների (վարդածաղիկներ) ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 50 (այլ տվյալներով՝ 30-35), Հայաստանում՝ 3 տեսակ՝ գետնաելակ անտառային (F. vesca), գետնաելակ կանաչ (F. viridis) և գետնաելակ անանասի (F. ananassa)։ Վերջին տեսակը, որին անվանում են ելակ, իր բազմաթիվ սորտերով տարածված է միայն մշակության մեջ՝ գրեթե բոլոր մարզերում։ Վայրի վիճակում տարածված է Լոռու, Տավուշի, Արագածոտնի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի և այլ մարզերում։
Ելակ
Ելակը (անգլ.՝ Strawberry, ռուս.՝ Земляника ананасная, լատ.՝ Fragaria ananassa) , վարդազգիների (վարդածաղիկներ) ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի կամ թփերի ցեղ։ Բարձրությունը՝ 30-35 սմ։ Տերևները եռաբլթակ են, խոշոր, բաց կանաչ, կնճռոտ։ Ծաղիկները սպիտակ են։ Պտուղը քաղցր, անանասահամ և յուրահատուկ բուրմունքով, բաց վարդագույնից մինչև մուգ վարդագույն նաև սպիտակ հյութալի հատապտուղ է։ Սերմերը մանր են, դեղին՝ դասավորված պտղի մակերեսին։ Հարուստ է վիտամիններով, թթուներով, շաքարներով և այլն։ Օգտագործվում է թարմ և վերամշակված (մուրաբա, հյութ, կոմպոտ, ջեմ և այլն)։
Տես նաև՝
Հղումներ
Կոտեմ
Կոտեմը (անգլ.՝ Garden cress, ռուս.՝ Кресс-салат, լատ.՝ Lepidium sativum) , կաղամբազգիների (խաչածաղկավորներ) ընտանիքի միամյա, երկամյա կամ բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ է։ Հայտնի է մոտ 150 տեսակ։
Կոտեմի աճեցումը բաց գրունտում
Բաց գրունտում կոտեմը կարելի է ցանել վաղ գարնանը՝ երբ հողը հալչի առնվազն 4 սմ խորությամբ: Կոտեմի համար նախատեսված տեղում լավագույն նախորդողներն են սոխը, սամիթը, բաթաթը, ճակնդեղը, շաղգամը, բողկը, գազարը և այլ արմատապտուղներ:
Լավ կլինի նախապես պարարտացնել հողն աշնանը:
Կոտեմը դիմանում է մինչև -5 աստիճան ցրտահարությանը:
Սերմերը ցանում են շարքերով՝ 0,5-1 սմ խորությամբ, մոտավորապես 1 գրամ սերմ 1 ք.մ.-ին հաշվարկից ելնելով: Շարքերի միջեվ հեռավորությունը պետք լինի 10-20 սմ:
Միշտ թարմ բերք ունենալու համար կարելի է 7-15 օրը մեկ նոր ցանք անել միջշարային հատվածում:
Կոտեմի սերմերը 3-4 տարի պահպանում են իրենց ծլողունակությունը:
Անհրաժեշտ է ամեն օր, առատ ջրել ցանքը, մանավանդ երբ օդի ջերմաստիճանը բարևրանում է, իսկ շոգեր սկսվելուն պես, արևկող տեղերում էլ չեն ցանում:
Լավ խնամքի դեպքում, 1 ք.մ.-ից կարելի է 0,5−2 կգ կոտեմի բերք ստանալ:
Կոտեմի աճեցումը սենյակային պայմաններում
Կոտեմը համեմատաբար արագ աճող բույս է, վաղահաս տեսակները ծլելուց 10-14 օր հետո աճում են 6-ից 8 սմ և արդեն ուտելի են:
Տանը կոտեմն աճեցնել կարելի է ցանկացած անոթում՝ 2-4 սմ հողի շերտ ապահովելով:
Սեննյակային աճեցման համար լավ է նաև այն, որ շատ պայծառ լուսավորություն չի պահանջվում: Թաղարը, որտեղ աճում է կոտեմը ամեն օր պտտում են, որպեսզի բույսը բոլոր կողմերով հավասարապես լուսավորվի և չձգվի: Կոտեմը կարող է աճել նաև միայն արհեստական լույսի ներքո:
Ցանելիս սերմերը հավասարաչափ ցրում են հողի մակերեսով՝ 1 ք.մ.-ին 5-8 գրամ սերմի հաշվարկից ելնելով, այնուհետև ծածկում են 0,5-1 սմ հաստությամբ պարարտ հողախառնուրդով:
Ջրում են ջրցողիչով, պարբերաբար և առատ:
Մինչ տերևների գոյանալը, օդի ջերմաստիճանը պետք է լինի 6-12 C, այնուհետև կարելի է բարձրացնել մինչև 15-18 աստիճան:
Կոտեմի օգտակարությունը
Կոտեմի 90%-ը ջուր է, ուստի ունի ցածր կալորիականություն՝ ընդամենը 32 կկալ 100 գրամի մեջ:
Իսկ մարդուն անհրաժեշտ վիտամիններով շատ հարուստ է, պարունակում է A, B, C, D, K, PP վիտամիններ:
Պարունակում է նաև լուսածին (ֆոսֆոր), մագնիում, երկաթ, կրածին:
Կոտեմն ուտելը ախորժակ է բացում, կարգավորում է ճնշումը, նպաստում է օրգանիզմից խարամի դուրսբերմանը:
Ժողովրդական բժշկությունում կոտեմի հյութն օգտագործվում է արյան պակասության՝ անեմիայի դեպքում:
Ժամանակակից բժշկությունը խորհուրդ է տալիս օգտագործել կոտեմը կատարակտայի կանխարգելման համար:
Օգտագործվում է նաև շագանակագեղձի բորբոքումը բուժելու համար, ուստի ուտելն օգտակար է բոլոր տարիքների տղամարդկանց համար:
Ինչպես կոտեմն աճեցնել տանը՝ առանց հողի (ռուսերեն)
Հղումներ
Բույսերի սնուցումը միկրոտարրերով
Питание растений микроэлементами
Ալոճենի
Ալոճենին (անգլ.՝ Hawthorn berry, ռուս.՝ Боярышник, լատ.՝ Crataégus) վարդազգիների ընտանիքին պատկանող թուփ է կամ ոչ մեծ ծառ, փշոտ ճյուղերով։
Բույսի ծաղիկներում հայտնաբերված է եթերայուղ, տրիմեթիլամին, կվերցետին, կոֆեինային և քլորագենային թթուներ, հիպերոզիդ, խոլին, ացետիլխոլին և այլն։ Պտուղները պարունակում են գինեթթու, կիտրոնաթթու, կրատեգուսաթթու, ուրսոլաթթու, օլեանոլաթթու, ֆլավոնոիդներ, սորբիդ, ճարպային յուղեր, կարոտին, վիտամին C, դաբաղանյութեր, քիմիական տարրերից՝ կոբալտ, պղինձ, երկաթ, մանգան, ցինկ, մոլիբդեն և այլն։
Ծաղիկները՝ ծաղկաբույլերով հավաքում են մինչև լրիվ բացվելը, իսկ պտուղները՝ աշնանը, այսինքն՝ լրիվ հասունանալուց հետո։ Ալոճենու բուժական հատկությունների մասին դեռևս մեր թվարկության առաջին դարում նշել է հույն բժիշկ Դիսկորիդը, իսկ ժողովրդական բժշկության մեջ շատ վաղուց պտուղներն օգտագործվել են թեյի, փոշու կամ կիսելի ձևով, ծաղիկները՝ թեյի մեջ, սրտային մի շարք հիվանդությունների, գլխապտույտների, հևոցի, անքնույան ժամանակ և այլն։ Բուժման նպատակով օգտագործում են բույսի ծաղիկները և հասուն պտուղները։ Ավիցեննան դեղաբույսը օգտագործել է բերանի խոռոչի և կոկորդի բորբոքումների և ստամոքսի սուր ախթահարուների ժամանակ։ Ամիրդովլաթը նշում է, որ ալոճի սերմերի եփուկն ամրացնում է լնդերը, ատամները, կտրում է արյունահոսությունը, վերացնում դեղնությունը, առաջ բերում փորկապություն, վերացնում դեղնությունը, ուժեղացնում լերդն ու ստամոքսը, իսկ սպեղանու ձևով բուժում է մաստիտը։
Ալոճի ծաղիկներից և պտուղներից պատրաստված դեղամիջոցները ուժեղացնում են սրտամկանի կծկումները, բարելավում սրտի և ուղեղի արյան շրջանառությունը, վերացնում անոթային սպազմը, սրտի շրջանի ցավերը, կանոնավորում սրտի ռիթմը, առաջ բերում տևական հանգստացնող ներգործություն։
Ալոճենու պտուղներն ուտում են ինչպես թարմ, այնպես էլ չորացած վիճակում։ Դրանցից պատրաստում են կոմպոտ, կիսել, դոնդող, մարմելադ, կարամել։ Աղացած պտուղները խառնում են ալյուրին՝ հացին հաճելի համ տալունպատակով։
Ալոճենին հզոր արմատներ է ձևավորում և ապրում է 300-400 տարի:
Հղումներ
Որ բույսերը կարելի է ցանել ձմռան շեմին
Ձմռան շեմին (նոյեմբերին կամ դեկտեմբերի սկզբին) ցանում են երբ դեռ ձյունածածկ չկա, օդի ջերմաստիճանն էլ մոտավորապես +20 С է և այլևս կտրուկ տաքանալու վտանգ չկա: Սա կարևոր է, քանի որ անհրաժեշտ է որպեսզի սերմերը չծլեն մինչև ցրտերն ընկնելը. Ծլած սերմերը չեն դիմանում ձմռան ցրտերին: Նույն պատճառով սերմերը ցանում են առանց թրջելու՝ չոր վիճակում:
Ցանելուց հետո լավ կլինի ցանված տարածքը ցանքածածկել 3-4 սմ բարձրությամբ տորֆով, կոմպոստով կամ փտած գոմաղբով:
Իսկ հիմա թվարկենք բանջարեղենի և ծաղիկների այն տեսակները, որոնք կարելի է ցանել ձմռան շեմին:
Բանջարեղեն
- Գազար (Марковь)
- Վայրի գազար (Пастернак)
- Ճակնդեղ (Свекла)
- Սոխ (Лук репка)
- Սխտոր (Чеснок)
- Սամիթ (Укроп)
- Մաղադանոս (Петрушка)
- Նեխուր(Сельдерей)
- Հազար (Салат)
- Մանանեխ սալաթային (Горчица салатная)
- Սպանախ (Шпинат)
- Պեկինյան կաղամբ (Пекинская капуста)
- Ամսական բողկ (Редис) (տերևների համար)
- Շաղգամ (Репа) (տերևների համար)
Ծաղիկներ
- Աստղածաղիկ (Астра)
- Գոդեցիա (Godetia, Годеция)
- Իբերիս (Iberis, Иберис)
- Վաղենակ (անգլ.՝ Marigold, ռուս.՝ Календула, լատ.՝ Calendula)
- Զարդենի (Cosmos, Космея)
- Լավատերա (Lavatera, Лаватера)
- Կակաչ (Мак)
- Շահպրակ (Matthiola, Маттиола)
- Հափրուկ (Reséda, Резеда)
- Էշշոլզիա (Eschschólzia, Эшшольция)
- Վառվռուկ (Alýssum, Бурачок)
- Տերեփուկ (Centauréa, Василек)
- Ցմախ (Gypsophila, Гипсофила)
- Նարդոս (Lavender, Лаванда)
- Արծվամագիլ (Granny’s bonnet, Аквилегия)
- Ոջլադեղ (Delphinium, Дельфиниум)
- Գարնանածաղիկ (Prímula, Примула)
- Գայլարդիա (Blanket flower, Гайлардия)
- Լիխնիս (Lychnis, Лихнис)
- Լուպին (Lupinus, Люпин)
- Մեխակ (Carnation, Гвоздика)
- Երիցուկ (անգլ.՝ Chamomile, ռուս.՝ Ромашка, լատ.՝ Matricária)
- Հազարտերևուկ (Achillea,Тысячели́стник )
- Մանրատերևուկ (Բutterweed, Erígeron, Мелколепестник)
- Արաբիս (Rockcress, Arabis, Резу́ха, Арабис)
- Զանգակ կարպատյան (Tussock bellflower, Campanúla carpática, Колокольчик карпатский)
Աղյուսակ-տեղեկանք բանջարեղենի աճեցման համար
Բաղրջուկ
Բաղրջուկը (Չինական վարդ, անգլ․՝ Hibiscus, ռուս․՝ Гибискус, լատ․՝ Hibiscus) պատկանում է տուղտազգիների ընտանիքին: Բույսի հայրենիք համարվում են հարավային Չինաստանը և հյուսիսային Հնդկաստանը:
Բաղրջուկների ցեղը շատ մեծ է` 25 տեսակից ավելի: Դրանք ցածր ծառեր են, թփեր, խոտաբույսեր: Իրենց հայրենիքում օգտագործում են կահույք, նավակներ սարքելու, իսկ ցողուններից մանրաթել պատրաստելու համար: Թելից գործում են պարկեր, բրեզենտներ, ցանցեր, պարաններ, իսկ մնացորդներից պատրաստում են կոպիտ թուղթ, մեկուսիչ շինանյութեր:
Որոշ տեսակների մատղաշ շիվերն ու տերևները տեղի բնակիչները օգտագործում են ճաշի մեջ` որպես բանջարեղեն:
Սենյակային պայմաններում հիմնականում աճեցնում են չինական վարդի Hibiscus rosa chinensis տեսակը, որը սովորաբար ծաղկում է վաղ գարնանից մինչև ուշ աշուն, իսկ բարենպաստ պայմանների դեպքում` նույնիսկ ձմռանը:
Այս ցեղին պատկանող մյուս տեսակը՝ սիրիական բաղրջուկը մեր պայմաններում ազատ ձմեռում է բաց գրունտում և հանդիպում է ամենուրեք:
Չինական վարդը բազմացնում են կտրոններով` գարնանը, որոնք վերցնում են ճյուղերի ծայրերից, արմատակալեցնում և հետո տնկում 7-9 սմ-անոց թաղարներում:
Ամռան ընթացքում բույսը մի քանի անգամ պիտի սնուցել: Ձնռան ընթացքում բույսը պահում են 12-15 աստիճան ջերմության պայմաններում` խիստ պակասեցնելով ջրելը:
Աղբյուր` www.ankakh.com
Հղումներ
Քլորոֆիտում
Քլորոֆիտումը (անգլ.՝ Spider Plant, ռուս.՝ Хлорофитум, լատ.՝ Chlorophytum) ամենատարածված սենյակային բույսերից է: Դա զարմանալի չէ, քանի որ այն շատ արագ է մեծանում, ունի կորացած գեղեցիկ տերևներ, գարնանը ու ամռանը նրա բարակ ցողուններին հայտնվում են մանր սպիտակ ծաղիկներ, իսկ հետո փոքրիկ տերևների փունջ: Դրանք կարելի է առանձնացնել և արմատակալել: Քլորոֆիտումի ճանաչված լինելու մյուս պատճառը նրա դիմացկունությունն է: Այս բույսը սիրում է ցրված, պայծառ լույս, բայց կարող է լավ աճել նաև կիսաստվերում:
Քլորոֆիտում փուփուլավորը` Chlorophytum comosus շատ երկրներում աճեցնում են ավելի քան 200 տարի: Կորացած տերևները գեղեցիկ փունջ են կազմում, երկար ծաղկատարների վրա աճում են դուստր տերևային փնջերը: Քլորոֆիտումը կարելի աճեցնել հոլերում կամ աստիճանավանդակներում, ինչպես նաև լողարաններում, եթե այնտեղ պատուհան կա:
Խնամքը
Ջերմաստիճանը` չափավոր: Ձմռանը 8°С-ից ոչ ցածր: Չնայած դիմացկուն Քլորոֆիտումը չի մահանա ոչ բարենպաստ ջերմաստիճանի դեպքում, բայց դա կազդի նրա արտաքին տեսքի վրա: Սառը միջանցահովիկը կամ չտաքացվող պատուհանի մոտ լինելը նրան կվնասի:
Լուսավորությունը` Պայծառ ցրված լույս: Լավ է աճում արևմտյան կամ արևելյան պատուհանների մոտ : Կարող է աճել նաև հյուսիսային պատուհանի մոտ , բայց մութ տեղում բույսը կորցնում է իր դեկորատիվ ու հաճելի տեսքը: Հարավային պատուհանի մոտ անհրաժեշտ է մի փոքր ստվերել:
Ջրելը` հողը չորանալուց հետո, առատ, գարնանից մինչև աշուն: Ձմռանը ջրել չափավոր:
Պարարտացնել` մարտ ամսից մինչև օգոստոս, երկու շաբաթը մեկ անգամ, ջրի մեջ լուծել հատուկ պարարտանյութեր նախատեսված դեկորատիվ-տերևավոր բույսերի համար:
Օդի խոնավությունը` ամռանը ժամանակ առ ժամանակ տերևները ցողել կամ կազմակերպել գոլ ցնցուղ: Ցողելը անհրաժեշտ է, եթե բույսը գտնվում է ջեռուցող սարքի մոտ:
Տեղափոխումը` ամեն տարի փետրվար-մարտ ամիսներին: Խոշոր բույսերը կամ հները տեղափոխում են երկու տարին մեկ, բայց սնուցում են ամեն տարի: Քլորոֆիտումը ունի մեծ հաստ արմատներ և նրանց մեծանալու դեպքում թաղարը կարող է հատակից ճաքել,այդ պատճառով նրա համար պատրաստում են ընդարձակ աման:
Բազմացումը` արմատակալում դուստր փնջերից, ինչպես նաև տեղափոխման ժամանակ անջատելով իրարից արմատները: Դուստր փունջը արմատակալում է ինչպես հողում, այնպես էլ ջրի մեջ:
Առանց հողի, ջրի մեջ քլորոֆիտում աճեցնելը
Կամայական ձևի կավե,ապակյա կամ պլաստիկ անոթի մեջ լցնում են կերամզիտ, պերլիտ, խոշոր ավազ կամ մանր քարեր և տնկում քլորոֆիտումը։ Լցնում են թորած, իսկ դրա բացակայության դեպքում, հնեցված, քլորազերծ ջուր՝ այնան, որ միայն արմատները, իրենց երկարության մեկ քառորդով լինեն ջրի մեջ։
Տեղադրում են սենյակում կամ դրսում, արևի ուղիղ ճառագայթներից պաշպանված տեղում։ Խայտաբղետ տեսակներն ավելի շատ լույս են պահանջում։ Շաբաթը մեկ պետք է փոխել ջուրը և լվանալ բույսի արմատները։
Հղումներ
Լիմոն
Լիմոնը (անգլ.՝ Lemon, ռուս.՝ Лимон, լատ.՝ Citrus limon) սատապազգիների ընտանիքի ցիտրուս ցեղի մշտադալար մերձարևադարձային բույս է, որը վաղուցվանից աճեցվում է բնակարաններում։
Լիմոնի հայրենիքը Հարավարևելյան Ասիան է: Ավելի քան 1000 տարի առաջ լիմոնը Հնդկաստանից բերվել է Միջերկրականի ափեր, իսկ այնտեղից՝ Ամերիկա և Աֆրիկա:
Վայրի լիմոն մեր ժամանակներում այլևս չկա:
Հայաստանում սխալ կարծիք կա, իբր “կիտրոն”-ը “լիմոնի” հայերեն անվանումն է։ Իրականում դրանք տարբեր ցիտրուսային մրգեր են և չի կարելի լիմոնին (Citrus limon) կիտրոն (Citrus medica) անվանել։
Լիմոն աճեցնելը սենյակային պայմաններում
Ծաղկամանում աճեցված լիմոնի ծառը չի կարող հասնել բաց գրունտում աճած լիմոնի ծառի մեծությանը: Այնուամենայնիվ սենյակային պայմաններում նախընտրելի է աճեցնել լիմոնի այն տեսակները, որոնք ամենալավն են իրենց զգում ծաղկամանում։ Մասնավորապես, այդպիսիք են՝
- Մեյեր տեսակի լիմոնի թզուկ տեսակը (Meyer Improved dwarf);
- Լիսբոն տեսակը (Lisbon);
- Պանդերոզա լիմոնի թզուկ տեսակը (Ponderosa dwarf)։
Խնամքը
Լուսավորությունը
Լիմոնին անհրաժեշտ է պայծառ լուսավորություն, սակայն առանձնապես երիտասարդ ծառերը պետք է պաշտպանել Արևի կզիչ ճառագայթներից: Սենյակում ամենահարմար տեղը հարավարևելյան պատուհանի գոգն է: Հյուսիսային պատուհանի գոգին, առանձնապես ձմռան ամիսներին, լրացուցիչ լուսավորության կարիք կառաջանա, իսկ հարավային պատուհանագոգին կարիք կառաջանա փոքր ինչ ստվերելով պաշտպանել բույսը կեսօրի Արևի կիզիչ ճառագայթներից:
Օդի ջերաստիճանը
Գարնանը, երբ գոյանում են լիմոնի բողբոջները սենյակում պետք է լինի 14-16°С: Ավելի բարձր ջերմաստիճանը կարող է չորացնել բողբոջները ու դրանց թափվելու պատճառ դառնալ, իսկ ավելի ցածրը կարող է դանդաղեցնել կամ ընդհանրապես կասեցնել բողբոջելը: Աճի մյուս փուլերում բարենպաստ է մինչև 26°С օդի ջերմությունը:
Զմռանը լավ կլինի ապահովել սենյակի օդի 10-14°С ջերմություն:
Օդի խոնավությունը
Խորհուրդ է տրվում լիմոնը մշտապես ցողել նախապես եռացված, գոլ ջրով։ Հատկապես կարևոր է դա անել ամռան շոգ օրերին և ձմռանը, եթե լիմոնի ծառը գտնվում է այն սենյակում, որտեղ տեղակայված են ջեռուցման սարքեր:
Էտելը
Լիմոնը էտում են ծառի գեղեցիկ սաղարթամաս ստանալու և ծառի բերքատվությունն ավելացնելու համար:
Երբ ծառը հասնում է գրունտից 20-25 սմ բարձրության, կողային ճյուղեր ստանալու նպատակով կենտրոնական ճյուղը քշտում են (կտրում են): Պետք է նկատի ունենալ, որ պտուղներ սկսում են գոյանալ միայն ներքևից հաշված 4-5 հարկի ճյուղերից սկսած: Այնպես որ, քանի դեռ այդ ճյուղերը չկան, բերքի սպասելն անիմաստ է:
Ծառի համաչափ աճն ապահովելու համար, 10 օրը մեկ պատք է մի փոքր շրջել բույսը սեփական առանցքի շուրջ:
Ծառի սաղարթի ձևավորումն անում են նաև բերքը հավաքելիս: Պտուղը կտրում են ոչ միայն պոչի, այլ ճյուղի 2-3 հանգույցների հետ, ինչը խթանում է ճյուղի հետագա աճը:
Վնասատուները
Ցիտրուսայինների հիմնական վնասատուներն են՝
- Վահանակիրը և կեղծ վահանակիրը (Diaspididae, Истинная и ложная щитовки);
- Սարդոստայնային տիզը (Spider mite, Паутинный клещ, Tetranychidae);
- Սպիտակաթևիկ (Белокрылка);
- Ուտիճը (Aphid, Тля)։
ԻՆՉՊԵՍ ՍԵՆՅԱԿԱՅԻՆ ԲՈՒՅՍԵՐԸ ՊԱՇՏՊԱՆԵԼ ՎՆԱՍԱՏՈՒՆԵՐԻՑ ==>
ԲՈՒՅՍԵՐԻ ԲՈՒԺՄԱՆ ԵՒ ԽՆԱՄՔԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐ ==>