Սագոենին (անգլ.՝ Cycas, ռուս.՝ Саговник, լատ.՝ Cycas) հնագույն սագոենազգիների (Cucadaceae) ընտանիքի բույսերի ցեղ է: Այս ցեղի բնական տիրույթն է Ասիան (Հնդկաստանից մինչև Ճապոնիա), Ինդոնեզիան, Ավստրալիան, Խաղաղ օվկիանոսի կղզիները և Մադագասկարը։
Սագոենիները մշտադալար, 2-15մ բարձրությամբ, բազմամյա բույսեր են, որոնք իրենց առավելագույն բազմազանությանը հասել են յուրայի և կավճի ժամանակաշրջաններում, երբ դրանք տարածվել էին գրեթե ամբողջ աշխարհում: Կավճի վերջում, երբ ոչ թռչնավոր դինոզավրերը անհետացան, Հյուսիսային կիսագնդի սոգոյենիների մեծ մասը նույնպես վերացավ:
Այժմ հաշվվում է սագոենիների մոտ 113 տեսակ։ Ամենահայտնի, որպես սենյակային բույս տարածված տեսակը Սագոենի ճապոնականն է (անգլ․՝ Japanese Sago Palm, ռուս․՝ Саговник поникающий, լատ․՝ Cycas revoluta) է:
Խնամքը
Լույսը Պայծառ ծրված, կիսաստվեր։ Ամռանը կարելի է դուրս հանել, բայց արևի ուղիղ ճառագայթներից պաշտպանել։
Օդի ջերմաստիճանը Աճի շրջանում՝ +20°C․․․+25°C Ձմռանը՝ ոչ պակաս +15°C Կարող է դիմանալ կարճատև ցրտացումներին, բայց -5°C-ից ցածր ջերմաստիճանը սպանում է բույսին։
Օդի խոնավությունը Բարձր՝ 70%-80% Կանոնավոր ցողել, սրբել թաց սպունգով
Ջրելը Ամռանը՝ չափավոր Ձմռանը՝ քիչ
Սնուցումը Աճի ողջ շրջանում, ամիսը մեկ անգամ, մագնիում և կալիում չպարունակող, օրգանական պարարտանյութերով։ Օրինակ՝ ձիու գոմաղբ։ Հանքային հեղուկ պարարտանյութով N-P-K (18,8,18)
Հանգստի շրջանը Ձմռանը
Հողախառնուրդը Լավ փխրուն, պարարտ, թույլ թթվայինից՝ չեզոք
Ծաղկամանը Դրենաժային մեծ ծակերով Երիտասարդ բույսերը տեղափոխում են 2-3 տարին մեկ։ Մեծ բույսերը չեն տեղափոխում, փոխում են հողի վերին՝ 5սմ շերտը։
Կտրել կարելի է միայն ամբողջովին դեղնած ու դարչնագույն դարձած ճյուղերը: Ամբողջովին չդեղնած ճյուղերը կարող են վատացնել բույսի տեսքը, բայց դրանք դեռևս կլանում են բույսի համար օգտակար տարրեր, իսկ դրանց կտրելը կարող է խթանել մյուս ճյուղերի դեղնելը և վատթարացնել բույսի առողջությունը:
Ֆատսիան (անգլ․՝ Fatsia, ռուս․՝ Фатсия, լատ․՝ Fatsia) Արալիա (Araliaceae) ընտանիքի մշտադալար թփերի երեք տեսակների, փոքր ցեղ է։
Ծագումով Ճապոնիայի և Կորեայի հարավային շրջաններից է։
Ֆատսիայի երեք տեսակներն են՝
Fatsia japonica․ Հայրենիքը Հարավային Ճապոնիան, Հարավային Կորեան և Թայվանն են։
Fatsia oligocarpella․ Հայրենիքը Խաղաղ օվկիանոսի ճապոնական Բոնին կղզիներն են։
Fatsia polycarpa. Հայրենիքը Թայվանի լեռնային շրջաններն են։
Ճապոնական ֆատսիան այդ երեքից ամենատարածվածն է։ Այն լայնորեն կիրառվում է արևադարձային և մերձարևադարձային գոտիներում, որպես դեկորատիվ բույս, ինչպես նաև աշխարհով մեկ՝ որպես սենյակային բույս։
Ճապոնական ֆատսիայի խնամքը սենյակային պայմաններում
Լույսը Ցրված մեղմ լույս, կիսաստվեր, հեռու արևի ուղիղ ճառագայթներից։ Լավ է տանում արհեստական լուսավորությունը։
Օդի ջերմաստիճանը Աճի շրջանում՝ +16..+27°C Ձմռանը՝ +7…+13°C
Օդի խոնավությունը Կարող է դիմանալ ցածր խոնավությանը, սակայն նախընտրելի է մոտ 60%-ը, շատ լավ է արձագանքում կանոնավոր ցողելուն։
Ջրելը Խոնավասեր է Հողը միշտ թեթև խոնավ պետք է լինի, ճահճացումը կործանանար է։։ Ամռանը ջրում են 3 օրը մեկ։ Ձմռանը ջրում են 7 օրը մեկ։
Սնուցումը Աճի ողջ շրջանում, 15 օրը մեկ, համալիր պարարտանյութով՝ առաջարկվողից երկու անգամ թույլ դոզայով։
Հանգստի շրջանը Ձմռանը
Հողախառնուրդը Կարելի է գնել պատրաստի հողախառնուրդ։ Պարտեզի հող (1) Տորֆ (1) Ավազ (1)
Ծաղկամանը Նոր, քիչ ավելի մեծ ծաղկամանի մեջ տեղափոխում են ըստ անհրաժեշտության՝ երբ արմատներին աճի տեղ չի մնում։ Լավ դրենաժ։
Բազմացնելը Տնկաշիվերով, սերմով
Խորհուրդներ
Շաբաթը մեկ անգամ պետք է պտտել ծաղկամանը՝ որպեսզի բույսը բոլոր կողմերից համաչափ աճի։
Ֆատսիաները սիրում են ձմռան հանգիստը, այնպես որ լավ կլինի տեղափոխել տան ավելի զով բայց լուսավոր մաս։
Դիֆենբախիան կամ Համրաբույսը (անգլ․՝ Dumb cane, չին․՝ 花叶万年青属, ռուս․՝ Диффенбахия, լատ․՝ Dieffenbachia L) Araceae ընտանիքի արևադարձային, մշտադալար բույսերի ցեղ է։ Բնիկ է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների արևադարձային գոտիներում՝ Մեքսիկայից մինչև Արգենտինա: Որոշ տեսակներ լայնորեն մշակվում են որպես դեկորատիվ բույսեր,
հատկապես որպես տնային բույսեր։ Որոշ տեսակներ էլ տեղայնացվել են մի քանի արևադարձային կղզիներում:
Բնության մեջ հայտնաբերվել է դիֆենբախիայի մոտ 40 տեսակ։ Սենյակային պայմաններում դիֆենբախիան շատ արագ է աճում. կան տեսակներ, որոնք հինգ տարեկանում ունեն 200 սմ և ավելի բարձր հասակ։
Խնամքը
Լույսը Պայծառ ծրված, կիսաստվեր
Օդի ջերմաստիճանը Աճի շրջանում՝ +20°C․․․+30°C Ձմռանը՝ ոչ պակաս +15°C
Օդի խոնավությունը Բարձր, մոտ 65%։ Կանոնավոր ցողել։
Ջրելը Ամռանը՝ առատ Ձմռանը՝ չափավոր
Սնուցումը Աճի ողջ շրջանում, 15-20 օրը մեկ: Օգտագործում են կիր չպարունակող օրգանական կամ հանքային պարարտանյութեր։ Դոզան պետք է 2 անգամ կրճատվի արտադրողի կողմից առաջարկվող չափից:
Դիֆենբախիայի հութը թունավոր է։ Մաշկի վրա կարող է այրվածքներ առաջացնել։
Դիֆենբախիան շատ խոնավասեր բույս է։ Այն չափազանց բացասաբար է արձագանքում միջանցիկ քամիներին և ջերմաստիճանի կտրուկ անկմանը:
Բույսը բացասաբար է արձագանքում կրին: Այս առումով, սաղարթը ցողելու և ոռոգելու ջուրը նախ պետք է ազատել նստվածքից կամ անցկացնել ֆիլտրով: Հարմար է նաև եռացրած ու սառեցրած ջուրը կամ անձրեւաջուրը։
Պանդանը (անգլ․՝ Pandan, Screw palm, Screw pine, չին․՝ 七葉蘭, ռուս․՝ Панданус , լատ․՝ Pandanusamaryllifolius) Pandanaceae ընտանիքին պատկանող, մոտ 750 տեսակի բույսերի ցեղ է: Դրանք արմավենու տեսք ունեն, երկտուն ծառեր կամ թփեր են, որոնք բնիկ են
Հին աշխարհի արևադարձային և մերձարևադարձային շրջաններին: Տեսակների ամենամեծ բազմազանությունը Մադագասկարում և Մալեսիայում է:
Պանդանները շատ հարմարվող են, կարող են աճել բազմազան վայրերում ՝ ջրավազանների մոտ, բարձրադիր վայրերում, ճահճացած անտառներում և նույնիսկ հրաբուխների մոտ: Այն երկրներում, որտեղ աճում են պանդանները, մարդիկ օգտագործում են դրանց մեծ տերևները տանիքներ ծածկելու կամ տնային իրեր հյուսելու համար: Այս ցեղի որոշ բույսերի մասեր օգտագործվում են ավանդական բժշկության մեջ: Բացի այդ, պանդանի որոշ տեսակների պտուղները, տերևները և մատղաշ ճյուղերը օգտագործվում են արևելյան ասիայի երկրների շատ խոհանոցներում:
Բնության մեջ ցեղի որոշ ներկայացուցիչների բարձրությունը կարող է հասնել 15 մետրի, երբեմն նույնիսկ 25 մետրի: Կան նաեւ տեսակներ, որոնց բարձրությունը չի գերազանցում կես մետրը: Պանդաններն ունենում են օդային արմատներ, որոնք աստիճանաբար մխրճվում են հողի մեջ: Տարիքն առած բույսերի բունը աստիճանաբար մահանում է, բայց բույսը, շնորհիվ ձևավորած օդային արմատ-հենակների, մնում է կանգուն։
Պանդանի տեսակները
Pandanus sanderi
Pandanus tectorius
Pandanus utilis
Pandanus veitchii
Խնամքը սենյակային պայմաններում
Տանը պանդան աճեցնելու հիմնական դժվարությունը դրա մեծ չափսերն են: Այդ պատճառով այս բույսը հարմար է տեղադրել ընդարձակ սենյակում կամ ձմեռային այգում: Իսկ ընդհանրապես, պանդանը ոչ պահանջկոտ և հեշտ խնամվող բույս է, այն հանգիստ հանդուրժում է ինչպես լույսի պակասը, այնպես էլ երաշտը: Սովորական բնակարանում կարելի է պահել երիտասարդ պանդան, որն ունի ավելի կոմպակտ չափսեր:
Լուսավորությունը։ Ամռանը պայծառ, բայց ցրված լույս է պետք, իսկ ձմռանը որքան շատ լույս, այնքան լավ։ Ամռանը կարելի բույսը դուրս բերել պատշգամբ կամ այգի, բայց զգուշությամբ՝ հնարավոր արևային այրվածքներից խուսափելու համար։
Օդի ջերմաստիճանը։ Ամենահարմարավետ ջերմաստիճանային տիրույթը +19…+25°C է։ Իսկ ձմռանը +12°C-ը թույլատրելիի նվազագույն շեմն է։ Սենյակը, որտեղ աճում է պանդանը, կարելի է օդափոխել նույնիսկ ցուրտ եղանակին: Կարևոր է թույլ չտալ, որ բույսը հայտնվի միջանցիկ, սառը քամու տակ:
Ջրելը։ Ջրել պետք է ծաղկամանի հողի վերին շերտի չորանալուց 1-2 օր հետո, գոլ, հնեցված ջրով, առատ։ Ձմռանը շատ ավելի չափավոր են ջրում։
Օդի խոնավությունը։ Սենյակի սովորական խոնավությունը հարմար է։ Բույսի սաղարթը չի կարելի ցողել կամ լվանալ: Եթե օդը չափազանց չոր է, կարելի է ծաղկամանը դնել խոնավ խճաքարերով լի, սաղր սկուտեղի վրա:
Պանդանի համար վնասակար է տերևանութների մեջ ջրի մտնելը, դա կարող է մահացու լինել բույսի համար, այն սկսում է փտել։ Տերևների վրա կուտակված փոշին կարելի է մաքրել փոշու հատուկ խոզանակով կամ մաքրել խոնավ շորով՝ չմոռանալով սուր փշերի մասին:
Օդային արմատները։ Սենյակային պայմաններում օդային արմատներ կարող են չառաջանալ, բայց, առաջանալու դեպքում, դրանք կտրել չի կարելի։
Տեղափոխումը։ Երիտասարդ բույսերը քիչ ավելի մեծ ծաղկաման տեղափոխում են ամեն տարի։ Սկսած 3 տարեկանից, տեղափոխում են ըստ անհրաժեշտության՝ երբ արմատային համակարգը այլևս չի տեղավորվում ծաղկամանում։ Տեղափոխումն արվում է արմատային հողակույտը պահպանելով։
Մեծ, ծանր ծառ դարձած պանդանները կարելի է չտեղափոխել նոր ծաղկաման, այլ փոխարինել հողի վերին շերտը:
Հողախառնուրդը։ Խորհուրդ է տրվում կիրառել փտած գոմաղբից, ավազից և տերևային բուսահողից բաղկացած հողախառնուրդ։ Կարելի է օգտագործել արմավենիների համար նախատեսված պատրաստի հողախառնուրդ։
Սնուցումը։ Պարարտացնում են օրգանական պարարտանյութերով, կամ համալիր, հանքայինով՝ ամիսը երկու անգամ ՝ վաղ գարնանից մինչև աշուն:
Բազմացնելը։ Բազմացնում են թուփը կիսելով, կողային “ձագուգներով” և, հազվադեպ, սերմերով։
Բազմացման ձևը կախված է տեսակից: Պանդանի բոլոր տեսակները բազմանում են սերմերով, բացի այդ, Սանդերի և Վեյչի պանդանները բնի շուրջ, օդային արմատներից վեր, ձևավորում են կողային “ձագեր”: Այդ “ձագերը” կարող են հաջողությամբ օգտագործվել բազմացման համար:
Սերմերը ցանվում են տորֆի և գետի ավազի խառնուրդի մեջ, տեղադրվում են մինի ջերմոցի մեջ (պլաստիկ թաղանթի տակ), որը օրը մեկ անգամ օդափոխում են: Հողը պարբերաբար խոնավեցնում են: Արմատակալումը տեղի է ունենում 3-4 շաբաթվա ընթացքում, օդի 25 աստիճանից ոչ ցածր ջերմաստիճանում:
Վնասատուները։ Առավել հաճախ ենթարկվում է որդանների, սարդոստայինային տիզերի, կեղծ վահանակիրների և վահանակիրների հարձակմանը։
Բանջարանոցը պլանավորելիս կարևոր է իմանալ յուրաքանչյուր բույսի պահանջներն ու հատկանիշները։ Կարևոր է նաև որ բույսերն իրար չխանգարեն։
Հասուն վիճակում բույսի մոտավոր բարձրությունն իմանալը կօգնի միմյանց նկատմամբ ճիշտ տեղաբաշխել տարբեր տեսակի բույսերը՝ այնպես, որ բարձրահասակները չստվերեն ցածրահասակներին։
Բենգալյան ֆիկուսը (անգլ․՝ Indian banyan, Banyan fig, ռուս․՝ Фикус бенгальский, լատ․՝ Ficus benghalensis) թթազգիներին ընտանիքին պատկանող ծառ է, աճում է Բանգլադեշում, Հնդկաստանում և Շրի-Լանկայում։
Բնական միջավայրում այս մշտադալար ֆիկուսը 30-40 մետր բարձության է հասնում, ունի խոշոր՝ մինչև 30 սմ երկարություն ունեցող տերևներ և հարթ բուն գորշաշագանակագույն կեղեևով։ Աճում է “բանյան” ձևով՝ բարձրանում ու “թառում” է որևէ ծառի վրա, այնուհետև բաց է թողնում օդային արմատներ, որոնք հասնելով գետնին, հաստանում են և դառնում ծառի նոր բներ։
Բույսի պտուղներով սնվում են թռչունները և կաթնասունները: Սենյակային պայմաններում հասնում է մինչև 3 մետր բարձրության։
Բացի գեղեցիկ սենյակային բույս լինելուց բենգալյան ֆիկուսը համարվում է սենյակի օդը արդյունավետորեն մաքրող բույս։ Մաքրում է այնպիսի վնասակար նյութերից, ինչպիսիք են ամոնիակը, ֆորմալդեգիդը, բենզոլը, ֆենոլը։ Բացի այդ, բենգալյան ֆիկուսը արտաքին միջավայր է արտանետում մարդու ինքնազգացողությունը բարելավող նյութեր։
Բենգալյան ֆիկուսը կիրառություն ունի նաև կոսմետոլոգիայում և ժողովրդական բժշկությունում։
Խնամքը
Օդի ջերմաստիճանը: Գարուն-ամառ ժամանակահատվածում սենյակի օդի ջերմաստիճանը պետք է +18°C բարձր լինի: Ամենահարմարավետ ջերմասիճանային տիրույթը +18․․․ +22°C է, սակայն, լինելով արևադարձային բույս, դիմանում է շատ ավելի շոգին։ Ձմռան ամիսներին ջերմաստիճանը պետք է չիջնի +17°C-ից: Օդի խոնավությունը: Հարմարավետ է սենյակի օդի 50%-60% խոնավության ցուցանիշը: Նման պայմաններ ապահովելու համար, չոր կլիմայում կիրառում են հնեցված ջրով բույսը պարբերաբար ցողելը, տերևները խոնավ սպունգով մաքրելը և/կամ ծաղկամանը ջրով և խիճով լի, սաղր տակդիրի վրա դնելը։ Լուսավորությունը։ Անհրաժեշտ է պայծառ լուսավորություն, սակայն իրեն լավ է զգում նաև ցրված, պայծառ լույսի ներքո: Հարավ-արևելք կամ հարավ նայող պատուհանի գոգը հարմար է բույսի համար: Ջրելը: Ջրում են կանոնավոր ու չափավոր՝ թույլ չտալով որ ջուրը լճանա արմատների մոտ: Ջրել պետք է երբ ծաղկամանի հողի վերին շերտը մոտ 2 սմ խորությամբ չորանա։ Հողախառնուրդը։ Պարարտ, մի փոքր թթու կամ չեզոք: Ինքնուրույն պատրաստելիս խառնում են տերևային բուսահող (2 մաս), ավազ (1 մաս) և ճմահող (2 մաս)։ Սնուցումը: Վեգետացիոն շրջանում, երկու ամիսը մեկ սնուցում են կատարում՝ փոխնեփոխ կիրառելով օրգանական և համալիր, հանքային պարարտանյութեր: Տեղափոխումը: Այլ, քիչ ավելի մեծ ծաղկամանի մեջ տեղափոխում են ըստ անհրաժեշտության, ձմռան վերջին շաբաթներին՝ 2 կամ 3 տարին մեկ անգամ: Բազմացումը։ Գագաթային կտրոններով և անդալիսով: Կտրոնները կարող են արմատակալել ինչպես ջրի մեջ, այնպես էլ խոնավ սուբստրատում։ Էտը: Ձևավորող էտ արվում է ամեն տարի: Խնամքի առանձնահատկությունները: Սենյակային պայմաններում չի ծաղկում։ Բացասաբար է արձագանքում միջանցքային քամիներին: Սաղարթի հավասարաչափ զարգացման համար ծառը պետք է պարբերաբար մի փոքր պտտել իր առանցքի շուրջ: Բույսը պարունակում է կաթնային հյութ, որը վտանգավոր է բրոնխային ասթմայով տառապող մարդկանց համար: Բույսի հետ աշխատելիս խորհուրդ է տրվում ձեռնոց հագնել:
Հնարավոր բարդություններ
Թափվում են տերևները։ Պայմանավորված է չափից շատ ջրելով և արմատները ջրախեղդ անելով։
Մեծահասակ ծառի ներքևի տերևներն են թափվում։ Սա բնական գործընթաց է, բույսը փոխում է սաղարթը: Տերևները թոշնում են։ Բույսը ջրի խիստ պակաս ունի: Տերևների վրա հայտնվում են շագանակագույն բծեր: Դա կարող է պայմանավորված լինել հողի մեջ չափազանց շատ պարարտանյութի պարունակությամբ, սենյակի շատ ցուրտ լինելով, կամ օդի չորությամբ: Տերևները կորցնում են ձգությունը և թոշնում են: Ծառն աճում է չափից մեծ ծաղկամանում կամ արմատային համակարգում ջրի լճացում կա: Խունացած սաղարթ: Չափազանց վատ լուսավորության հեևանք: Շատ դանդաղ աճ: Բույսը ժամանակին չի սնուցվում, ունի սննդանյութերի պակաս: Նկատվում է նորահայտ տերևների մանրացում: Ոչ բավարար լուսավորության հետևանք է: Բույսը անբնական ձգվում է: Լույսի պակաս ունի: Վնասատուներ: Եթե բույսը երկար ժամանակ գտնվում է չոր օդում, կարող են ենթարկվել ալրատիզի, սարդոստայնային տիզի, տրիփսերի կամ վահանակիրների հարձակմանը:
Ջրաշագանակ կամ Ջրընկույզ (անգլ․՝ Water chestnut, Buffalo nut, Bat nut,, ռուս․՝ Рогульник, Водяной каштан, լատ․՝ Trapa) են կոչվում Trapa ցեղին պատկանող ջրային բույսերի 3 տեսակները՝ Trapa natans, Trapa bicornisևTrapa rossica
Բոլոր տեսակները լողացող, ամենամյա ջրային բույսեր են, որոնք աճում են մինչև 5 մ խորությամբ, դանդաղ շարժվող ջրում։ Բնիկ են Եվրասիայի և Աֆրիկայի տաք բարեխառն տարածքներում: Տիղմում գոյացող, զարդաքանդակ հիշեցնող պտուղներ են ձևավորում, որոնք Trapa bicornis- ի դեպքում հիշեցնում են ցուլի գլուխ կամ թռչող չղջիկի ուրվագիծ: Յուրաքանչյուր պտուղ պարունակում է մեկ մեծ, օսլայով հարուստ սերմ:
Trapa natans և Trapa bicornis տեսակները, իրենց ուտելի սերմերի համար, շուրջ 3000 տարի է ինչ մշակվում են Հնդկաչինում։
Թավշածաղիկը կամ Մախմրի ծաղիկը (անգլ․՝ Marigold, ռուս․՝ Бархатцы, լատ․՝ Tagetes) աստղածաղկազգիների (բարդածաղկավորներ) ընտանիքի միամյա և բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ է։
Համաձայն theplantlist.org-ի տվյալների շտեմարանի, գոյություն ունեն միամյա և բազմամյա թավշածաղիկների 53 տեսակներ, որոնցից ամենահայտնիներն են՝
Աֆրիկյան թավշածաղիկը կամ Թավշածաղիկ կանգունը (Tagetes erecta)
Ֆրանսիական թավշածաղիկը (Tagetes patula)
Մեքսիկական թավշածաղիկը կամ Թավշածաղիկ բարակատերևը (Tagetes tenuifolia)
Նշված տեսակներից սելեկցիոներները ահռելի քանակությամբ նոր սորտեր են ստեղծել։
Որտեղ են աճում թավշածաղիկները
Մեր օրերում թավշածաղիկ աճեցնում են Եվրոպայի, Ասիայի, Աֆրիկայի և Հարավային Ամերիկայի գրեթե բոլոր երկրներում: Բնական պայմաններում թավշածաղիկներն աճում են Իսպանիայում, Պորտուգալիայում, Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Դանիայում, Շվեդիայում, Լեհաստանում, Բելառուսում, Ռուսաստանում: Հանդիպում են նաև Հնդկաստանում, Պակիստանում, Չինաստանում, բայց որպես բնական աճի ամենամեծ տարածք նշվում են Պերուն, Չիլին, Վենեսուելան, Պարագվայը, Հարավային Ամերիկայի մի շարք այլ երկրներ, ինչպես նաև Մեքսիկան: Թավշածաղիկները բավականին ոչ պահանջկոտ են արտաքին պայմանների նկատմամբ, հեշտությամբ հանդուրժում են ջրի պարբերական պակասը, աղքատ հողը և նույնիսկ մոլախոտերի խիտ հարևանությունը:
Թավշածաղկի բուժիչ հատկությունները
Բացի գեղեցիկ տեսքից, որը գեղագիտական հաճույք է պատճառում, ինչպես նաև այս ծաղիկներին բնորոշ հաճելի բույրից, թավշածաղիկները լայնորեն օգտագործվում են կոսմետիկ, բուժիչ և խոհարարական նպատակներով:
Աճի սեզոնի ընթացքում բույսն իր բոլոր մասերում կուտակում է մի քանի եզակի բաղադրիչ պարունակող եթերայուղ: Որոշ կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի պարունակության առումով, թավշածաղիկը շատ բուժիչ խոտաբույսերից և բույսերից առաջ է:
Թավշածաղիկը պարունակում է՝
carotenoids;
lutein;
ocitomen;
sabinene;
apinene;
limonocene;
citral;
myrcen.
Թավշածաղիկից ստանում են յուղ, որն ունի հաճելի բույր՝ արեւելյան համեմունքների և մրգերի բուրմունքային երանգներով: Այդ յուղն ունի՝
հակամանրէային,
հակասնկային,
սպազմոլիտիկ,
հակասեպտիկ,
հանգստացնող հատկություններ։
Թավշածաղիկի թերթիկները պարունակում են կալիում, ֆոսֆոր, կալցիում, մագնեզիում, երկաթ, սելեն, պղինձ, ոսկի և ցինկ, ինչպես նաև C, A, E վիտամիններ, ֆոլաթթու և ռուտին:
Աճեցնելն ու խնամքը
Օդի ջերմաստիճանն ու տեղի լուսավորվածությունը
Թավշածաղիկները ջերմասեր են, ուստի դրանք պետք է տնկել արևկող տեղերում, չնայած թեթև ստվերին էլ են դիմանում: Նորմալ աճի և լիարժեք ծաղկելու համար, օդի լավագույն ջերմաստիճանային տիրույթը +20․․․+23°C է:
Օդի խոնավությունը
Երկարատև, հորդառատ անձրևները կարող են բացասաբար ազդել թավշածաղիկի վիճակի վրա՝ առաջացնելով արմատների և ծաղկաբույլերի սնկային հիվանդություններ։ Մյուս կողմից, թավշածաղիկները բավականին հեշտությամբ են դիմանում երաշտին, քանի որ ծագումով Հարավային Ամերիկայի և Մեքսիկայի արևոտ և չոր շրջաններից են:
Ցանելը
Թավշածաղիկը ցանում են կամ ուղղակի բաց գրունտի մեջ, կամ սկզբում սածիլներ են աճեցնում։ Բնականաբար, սածիլների համար կարելի է ավելի վաղ ժամկետում ցանել ու ավելի վաղ ծաղկած ծաղիկներ ունենալ։
Բաց գրունտում թավշածաղիկներ ցանում են երբ գիշերները օդի ջերմաստիճանը սկսում է +5°C բարձր լինել։
Լավ արդյունք ապահովելու համար, թե՛ բաց գրունտում ցանելիս, թե՛ սածիլի համար, սերմերը սկզբում ծլեցնում են։ Ծլեցնելու համար, սերմերը 2-3 օրով փաթաթում են բամբակյա, խոնավ լաթի մեջ ու դնում տաք տեղում՝ փակվող, պլաստիկ տոպրակի մեջ։ Առաջին, փոքրիկ ծիլերն հայտվելուն պես, կարելի է ցանել։
Բաց գրունտում ցանելիս, մոտ 2 սմ խորությամբ ակոսներ են փորում, որոնց մեջ, միմյանցից 15-20 մմ հեռավորությամբ դնում են սերմերը ու ծածկում մոտ 1 սմ հողի շերտով։
Ցանքը ջրում են զգուշորեն և չափավոր։ 7-8 օրից առաջին ծիլերը կհայտնվեն հողի մակերեսին։ 2-3 իսկական տերև ձևավորելուց հետո, կարելի է նոսրացնել ցանքը և/կամ տեղափոխություններ անել։
Սածիլներ աճեցնելու համար հողախառնուրդը կազմում են՝
փտած գոմաղբից – 1 մաս;
տորֆից – 1 մաս;
ճմահողից – 1 մաս;
գետի խոշոր ավազից – 0,5 մաս;
Ցանքի համար ապահովում են ջերմոցային պայմաններ և +22․․․+25°C օդի ջերմաստիճան։
Խնամքը
Թավշածաղիկի խնամքը բավականին պարզ է: Որպեսզի թփերը առատորեն ծաղկեն, հարկավոր է հեռացնել մոլախոտերը և պարբերաբար փխրեցնել հողը՝ ոչ միայն բույսերի, այլև շարքերի միջև: Չնայած թավշածաղիկը պահանջկոտ չէ, ֆոսֆոր-կալիումային պարարտանյութերով սնուցումը բարենպաստ ազդեցություն կունենա թփերի տեսքի վրա: Ամբողջ սեզոնի ընթացքում մեկ կամ երկու արմատային նման սնուցում տալը բավարար կլինի։ Ազոտական պարարտանյութեր օգտագործել չարժե, քանի որ դա կհանգեցնի ճյուղերի աճին և ծաղկաբույլերի զարգացման արգելակմանը: Բացի այդ, որպեսզի բույսը փարթամ ու կոկիկ տեսք ունենա, պետք է պարբերաբար հեռացնել արդեն ծաղկած ու խունացած ծաղկաբույլերը և կատարել կազմավորիչ էտ:
Խոր աշնանը, ցրտահարությունները սկսվլուցհետո թավշածաղիկները մահանում են։ Մահացած բույսերը հանում են հողից, մանր կտրատում և դարձնում են ցանկածածկ կամ խառնում են հողի հետ։
Շվեյցարական մանգոլդը (անգլ․՝ Swiss chard, ռուս․՝ Швейцарский мангольд, լատ․՝ Beta vulgaris subsp. vulgaris, Cicla Group and Flavescens Group) երկամյա տերևաբանջար է, Սովորական ճակնդեղի ենթատեսակ։
Շվեյցարական մանգոլդի միակ կապը Շվեյցարիայի հետ այն առաջինը նկարագրած շվեյցարացի գիտնականն է։ Հայրենիքը Միջերկրականի ավազանն է։ Շվեյցարական մանգոլդի ցողունները եւ տերեւները կարելի է ուտել ինչպես հում, այնպես էլ խաշած: Առավել հայտնի է իր վառ եւ գույնզգույն կոթուններով, որոնք կարող են վարդագույն, դեղին, նարնջագույն, կարմիր եւ սպիտակ լինել։
Սովորաբար շվեյցարական մանգոլդն աճեցվում է որպես սառը սեզոնի մշակաբույս, քանի որ այն արագ եւ հեշտ է աճում գարնան եւ աշնան զովին, սակայն ավելի շոգին էլ է հարմարվում՝ մի քիչ ավելի դանդաղ աճելով։
Շվեյցարական մանգոլդի օգտակարությունը
Շվեյցարական մանգոլդը A, C եւ K վիտամինների բարձր պարունակությամբ սուպերսնունդ է: Այն շատ այլ կանաչիներին բնորոշ թեթև դառնությունը չունի և կարող է հաջողությամբ փոխարինել սպանախին կամ կաղամբին:
Հակաօքսիդանտների ամենամեծ պարունակություն ունեցող սննդամթերքներից է։
Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ շվեյցարական մանգոլդի կանոնավոր ուտելը նվազեցրնում է սրտանոթային հիվանդությունների առաջացումը։
Ամրացնում է ոսկորները։
Բարելավում է ուղեղի աշխատանքը, մարսողականությունը, կարօգտակար է տեսողության և մաշկի համար։
Բացի իր բոլոր սննդային արժանիքներից, Շվեյցարական մանգոլդը նաև հիանալի դեկորատիվ բույս է, որով կարելի է ծաղկեփունջ կազմել կամ լանդշաֆտ գեղեցկացնել:
Բաց գրունտում շվեյցարական մանգոլդ աճեցնելը
Լույսը
Ողջ օրը արևի տակ, կիսաստվեր
Հողը
Կավահող, չեզոք կամ թեթևակի թթվային՝ pH 6.0-7.0
Ծաղկելը
Ամռանը, աշնանը
Ցրտադիմացկունության գոտի
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
Հողը նախապատրաստելն ու ցանելու ժամկետները
Եթե ոչ նախորդ սեզոնի վերջում, ապա ցանելուց առնվազն երկու շաբաթ առաջ հողը պետք է պարարտացնել հին կոմպոստով կամ լավ փտած գոմաղբով։
Գարնանը ցանում են վերջին ցրտահարությունների հաշվարկված օրվանից 2-3 շաբաթ շուտ։
Ծլելն արագացնելու համար, սերմերը ցանելուց առաջ 24 ժամ թրջում են։
Սերմերը ցանում են 1.5-2.5 սմ խորությամբ, միմյանցից 5-15 սմ հեռավորության վրա։ Միջշարային տարածությունը՝ 45 սմ։
Երբ բույսերը աճեն մինչև 8-10 սմ բարձրության, ցանքը նոսրացնում են, բույսերի միջև տարածությունը դարձնելով 15-20 սմ, իսկ եթե ավելի մեծ բույսեր ստանալու մտադրություն կա, ապա ավելի նոսր՝ 23-30 սմ բացատներ են թողնում։
Ամենօրյա բերքահավաքի հնարավորություն ստանալու համար, շվեյցարական մանգոլդը կարելի է ցանել աստիճանաբար՝ 10 օր ընդմիջումներով, հաշվի առնելով, որ կարելի է կտրել բույսի հասունացած տերևները, թողնելով որ նոր աճող տերևները հասունանան։
Աշնանը ցանում են առաջին ցրտահարությունների հաշվարկված օրվանից 40 օր առաջ։
Խնամքը
Հետագա խնամքը կայանում է կանոնավոր ջրելու, քաղհան անելու և ցանքը, ցանկալի է հին կոմպոստով կամ լավ փտած գոմաղբով, ցանքածածկելու մեջ։ Երբ շվեյցարական մանգոլդը հասնի 30 սմ բարձրության, պետք է այն կտրել 8-13 սմ բարձրության վրա՝ որպեսզի խթանվի նոր, մատղաշ տերևների աճը։
Բերքահավաքը
Բերքահավաքը կարելի է սկսել երբ բույսը հասնի 15-20 սմ բարձրության։ Սուր դանակով կամ մկրատով, առանց վնասելու բույսի մնացած մասերը, կտրում են արտաքին տերևները։
Ինչպես պահել բերքն ու ուտել
Շվեյցարական մանգոլդի տերևները, լվանալուց հետո, պահում են սառնարանում, օդափոխվող պլաստիկ արյղի մեջ։ Սուր դանակով հաստ երակներից ազատված կանաչ զանգվածը կարելի է հում ուտել կամ պատրաստել ինչպես սպանախը։ Տերևի հաստ մասերը եփում են ինչպես ծնեբեկը։
Շվեյցարական մանգոլդի միկրոկանաչի աճեցնելը
Բարելավում է նյարդային և մարսողական համակարգերի աշխատանքը, ամրացնում է արյան անոթների պատերը և ամրացնում է մազերը, եղունգներն ու ատամները:
Թալը (Թաղթ, Մոխրաթելուկ, անգլ․՝ Saltbush, Orache, ռուս․՝ Лебеда, լատ․՝ Atriplex) թելուկազգիների ընտանիքի միամյա կամ բազմամյա խոտաբույսերի, կիսաթփերի կամ թփերի ցեղ է։ Հայտնի է մոտ 200 (այլ տվյալներով՝ 225), Հայաստանում՝ 12 տեսակ։
Հայաստանում, որպես մոլախոտ, տարածված է գրեթե բոլոր մարզերում։ Աճում է չոր, քարքարոտ, խճոտ լանջերին, գետերի հովիտներում, լճափերին, աղուտներում, բանջարանոցներում և այլն։ Որոշ տեսակներ դեղաբույսեր են, սերմերը պարունակում են սապոնիններ, մոխիրը՝ պոտաշ։
Թալի շատ տեսակներ ուտելի են: Բայց, հիմնական ուտելի տեսակը Պարտեզի թալն է (Atriplex hortensis), որն օգտագործվել է ոչ միայն պատերազմների ու սովի տարիներին, այլև շատ երկրներում մինչ այժմ՝ որպես աղցանների համար խոտ:
Պարտեզի թալն աճում է Եվրոպայում և Ասիայում, տեղայնացված է ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում։
Թալը գործնականում համ ու հոտ չունի: Դրա տերևները, ինչպես սպանախի տերևները, եփում են, պատրաստում են բանջարեղենային կոտլետներ, ավելացնում են թրթնջուկով ու կաղամբով ապուրներին, աղցաններին: Բույսը օգտագործվում է նաև ժողովրդական բժշկության մեջ՝ որպես ստամոքսի բուժման միջոց, իսկ թարմ տերևները դնում են վերքերի վրա: Բացի այդ, կան դեկորատիվ սորտեր՝ մանուշակագույն, կարմիր, խայտաբղետ տերևներով:
Թալ աճեցնելը բոլորովին դժվար չէ: Այն ցրտադիմացկուն է, պահանջկոտ չէ հողի նկատմամբ, դիմացկուն է երաշտին (սակայն, երկարատև երաշտի հետ մեկտեղ, նրա տերևները դառնում են փոքր և կոպիտ):
Այս միամյա բույսն աճում է բավականին արագ: Սերմերը ցանում են գարնան սկզբին, բաց գրունտում, այնուհետև կրկին ցանում են երկու շաբաթ ընդմիջումներով, որպեսզի ամռան ընթացքում միշտ ձեռքի տակ թարմ կանաչի լինի: Ցանքը նոսրացնում են 3-4 իսկական տերևների փուլում ՝ բույսերի միջև թողնելով 25-30 սմ հեռավորություն:
Թալի խնամքը բաղկացած է հողի փխրեցումից, քաղհանից ու ջրելուց: Բերքը հավաքվում է 20-25 օր հետո՝ կամ տերևները կտրելով, կամ ամբողջ բույսը հանելով։ Բերքահավաքն արվում է մինչև սերմերի հասունաcw6my՝ կանխելով սերմերի անվերահսկելի տարածումը:
